پرهیز از شعارزدگی در کتاب «آقای هاشمی»

مسعود رضایی از محققان و تاریخ‌نگاران برجسته و تاثیرگذار معاصر است که از جمله آثار او می‌توان به «سیاست و تاریخ معاصر ایران»، «نقد ساختاری خاطرات آیت‌ا... منتظری» و «سیاست‌نامه» اشاره کرد. به بهانه انتشار کتاب آقای هاشمی بر آن شدیم  تا با مسعود رضایی، مولف این کتاب گفت‌و‌گویی جهت آشنایی بیشتر با این کتاب داشته باشیم. آنچه در ادامه می‌خوانید، بخشی از مصاحبه با ایشان است.

ایده اصلی کتاب «تأملی در یادداشت‌های آقای هاشمی» از کجا آمد؟ لطفا توضیح مختصری از مضمون این کتاب و نحوه تدوین آن ارائه بفرمایید.
مرحوم هاشمی‌رفسنجانی از معدود کسانی هستند که خاطرات‌شان را طی یادداشت‌های روزانه از سال ۱۳۶۰ تا زمان وفات‌شان در سال ۱۳۹۵ نوشته‌اند. در سال ۱۳۷۸ که اولین نسخه از این یادداشت‌ها منتشر شد، مورد توجه عموم مردم و علی‌الخصوص علاقه‌مندان تاریخ معاصر ایران و تاریخ انقلاب اسلامی قرار گرفت. بعدها بحث‌هایی بین تاریخ‌پژوهان درباره برخی یادداشت‌های ایشان انجام شد. به این معنا که کسانی با دقت در بعضی از این یادداشت‌ها اظهار کردند که دقیقا منطبق با وقایع نیست یا ناقص است یا نیاز به توضیح بیشتری دارد. به هر حال به‌تدریج بحث‌هایی درباره بعضی یادداشت‌های منتشرشده آقای هاشمی‌رفسنجانی در بین اهل نظر در حوزه سیاست و تاریخ به‌وجود آمد.

نظر خود شما راجع به این یادداشت‌ها چه بود؟
به نظر من این یادداشت‌ها اگرچه همگی توسط آقای هاشمی نوشته شده‌ و در مجموع به عنوان یک منبع مهم در تاریخ انقلاب اسلامی محسوب می‌شود اما حکم واحدی نمی‌توان بر یکایک آنها باز کرد؛ چون در میان این یادداشت‌ها مواردی نیز وجود دارد که در انطباق آنها با واقعیت، تردید وجود دارد یا برخی یادداشت‌ها نیاز به توضیحات تکمیلی و رفع ابهام دارد. به همین خاطر نیز با تعدادی از دوستان جوان علاقه‌مند به تاریخ که درباره یادداشت‌های آقای هاشمی ابهاماتی را مطرح می‌کردند، قرار گذاشتیم که به جای گفت‌وگوهای پراکنده، جلسات مستمری را با هدف بررسی و مرور نقادانه بر این یادداشت‌ها داشته باشیم. ماحصل این بررسی‌ها که در قالب گفت‌وگوهایی بین من و این دوستان بود، کتابی شد تحت عنوان «تاملی در یادداشت‌های آقای هاشمی» که به‌تازگی روانه بازار شده است و به نوعی مروری است بر اهم یادداشت‌های آقای هاشمی در طول سال‌های ۶۰ الی ۷۸ که مشتمل بر ۱۹ جلد از مجموعه «کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی» می‌شود. 
البته جا دارد به این نکته نیز توجه شود که سوالات و ابهاماتی که پیرامون یادداشت‌های آقای هاشمی وجود داشت، صرفا متعلق به این جوانان علاقه‌مند به تاریخ نبود. به عنوان نمونه اگر به سایت آقای خوئینی‌ها مراجعه کنید، می‌بینید که دو یادداشت آقای هاشمی که راجع به ایشان نوشته شده است را مورد انتقاد قرار داده‌اند و در واقع محتوای آنها را رد کرده‌اند. 

چرا نام افرادی که در این کتاب با شما به گفت‌وگو پرداخته‌اند را منتشر نکرده‌اید؟
از ابتدا هم طبق تمایل خود این دوستان، قرار به انتشار نام آنها نبود. از طرفی، برای این‌که محتوای کتاب دچار پراکندگی نشود و از انسجام لازم برخوردار باشد، تصمیم گرفته شد در تنظیم متن کتاب، افراد سؤال‌کننده را در قالب یک نفر به عنوان پرسشگر قرار دهیم و بنده نیز پاسخگوی سؤالات مطرح‌شده باشم. در نهایت نیز این گفت‌وگوها، بر اساس یک سیر تاریخی و موضوعی تنظیم شد. البته در خلال این پرسش و پاسخ، به اقتضای موضوعات مطرح‌شده، بحث‌های مختلفی درباره برخی وقایع مرتبط تاریخی کشورمان در قبل و بعد از انقلاب نیز صورت گرفت که به نظرم توانست به غنای بحث کمک کند. در مجموع آنچه برای ما در این کتاب مهم بود، بررسی یادداشت‌های آقای هاشمی با استناد به وقایع تاریخی و اسناد و مدارکی است که در دسترس ما قرار داشت. همچنین در این کتاب ادبیات نقدمان بسیار محترمانه و فاقد هرگونه شعارزدگی است و سعی کردیم بدون سند هیچ حرفی نزنیم. 

شما در زمان حیات آقای هاشمی، ایشان را دیده بودید؟
بله، در اوایل دهه ۸۰، بنده به همراه آقای سلیمی‌نمین بیش از ۱۰ جلسه گفت‌وگو با ایشان داشتیم. 

ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی که از ایشان دیدید، شما را ترغیب به تالیف کتاب «تأملی در یادداشت‌های آقای هاشمی» کرد؟
واقعیت این است که آن ملاقات و مصاحبه، تاثیری بر تصمیم من برای تالیف این کتاب نداشت. بنده پیش از این هم کارهایی از این دست انجام داده بودم. به هر حال مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، شخصیت بزرگ و قابل احترامی در تاریخ انقلاب اسلامی و کل نهضت انقلاب اسلامی است. ایشان خدمات ارزشمندی برای نظام و ایران انجام دادند. به همین دلیل یادداشت‌های ایشان از اهمیت بسیاری در حوزه تاریخ انقلاب اسلامی برخوردار است و آنچه باعث می‌شود امثال من به یادداشت‌های ایشان توجه کنند، اهمیت شخصیت ایشان و نوشته‌های‌شان است. این یادداشت‌ها باید به گونه‌ای مورد کند و کاو قرار بگیرد که نقاط ضعف و قوتش برای عامه مردم و علی‌الخصوص کسانی که دنبال پژوهش در تاریخ انقلاب اسلامی هستند، مشخص باشد و این‌طور نباشد که چون این یادداشت‌ها به شخصیت برجسته‌ای چون آقای هاشمی تعلق دارد، آن را باید بی‌چون و چرا پذیرفت. 

آیا نمونه‌های دیگری از این دست کارها و نقدهایی که انجام داده‌اید را می‌توانید ذکر کنید؟ 
بله، مثلا یک مناظره قلمی بین بنده و مرحوم مهندس بازرگان در اواخر سال ۷۲ و اوایل ۷۳ صورت گرفت که مورد استقبال مخاطبان واقع شد و این مناظره قلمی به نوعی جزو آخرین مکتوبات آن مرحوم است. همچنین در دو-سه دهه گذشته بر مقالات دکتر عبدالکریم سروش و تعدادی دیگر از نظریه‌پردازان و سیاستمداران نقدهای متعددی در قالب مقاله نوشته‌ام که مجموعه آنها توسط نشر معارف در دو کتاب «سیاست و تاریخ معاصر ایران» و «سیاست‌نامه» به چاپ رسیده است. جدای اینها در حوزه نقد کتاب‌های تاریخی هم فعالیت‌هایی داشته‌ام و حدود ۵۰ کتاب تاریخی را نقد کرده‌ام که جزو محصولات دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران محسوب می‌شود.

آیا موضوعی بوده که بخواهید در کتاب بیاورید اما با توجه به خط قرمزهای موجود امکان آن وجود نداشته باشد؟
خیر. من و دیگر جوانان تاریخ‌پژوهی که سوالات را از من می‌پرسیدند ۱۹ جلد کتاب یادداشت‌های آقای هاشمی را مطالعه کردیم و مواردی که به نظر می‌رسید باید مورد بررسی قرار بگیرد را مورد بحث قرار دادیم. در این مسیر هم هیچ خط قرمزی نداشتیم. 

شما با خانواده آقای هاشمی از نزدیک دیدار داشته‌اید؟ دیدگاه آنها درباره این کتاب چیست؟
خیر، راجع به این کتاب با اعضای خانواده آقای هاشمی هیچ گفت‌وگویی نداشتم اما الان که کتاب «تأملی در یادداشت‌های آقای هاشمی» منتشر شده، طبعا آنها و صاحب‌نظران دیگر نظراتی درخصوص آن دارند که نظرات‌شان می‌تواند مورد بحث و بررسی قرار بگیرد. نظرات خانواده آقای هاشمی درباره این کتاب قطعا می‌تواند باب گفت‌وگوهای جدیدی را باز کند. 

از نظر خودتان مخاطب اصلی کتاب شما چه کسانی هستند؟
این کتاب برای علاقه‌مندان به تاریخ به صورت عموم و به طور خاص پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی در هر سن و قشری مناسب است. در واقع یکی از مهم‌ترین منابعی که این افراد برای پژوهش و مطالعه سراغ آن می‌روند، یادداشت‌های آقای هاشمی‌رفسنجانی است. بنابراین لازم است به کتاب‌های دیگری که به نقد این یادداشت‌ها می‌پردازد هم مراجعه کنند تا به نتیجه‌گیری مستند و مستدلی برسند. 

و در پایان تاثیرگذارترین بخش این کتاب چیست؟
واقعا نمی‌توانم دست روی بخش خاصی از این کتاب بگذارم و آن را به عنوان تاثیرگذارترین بخش آن به دیگران معرفی کنم. مجموع مباحثی که در این کتاب انجام شده به روشن شدن هر چه بیشتر محتوای یادداشت‌های آقای هاشمی کمک می‌کند و برای علاقه‌مندان به تاریخ انقلاب اسلامی حاوی نکات مهمی است اما هدف کلی من از این کتاب آن است که به علاقه‌مندان تاریخ بگویم؛ تاریخ را باید با دقت بسیار بالا مطالعه کرد و آن را با نگاهی جزئی و نقادانه خواند، در غیر این صورت نمی‌توان بهره لازم را  از تاریخ برد.

سیاستمداری که زیاد می‌نوشت
چند سیاستمدار ایرانی می‌شناسید که در زمان حیات‌ خاطرات‌شان را منتشر کرده باشند؟ آیت‌ا... هاشمی‌رفسنجانی از معدود سیاستمدارانی است که با وجود موقعیت بالای سیاسی از سال ۱۳۶۰ شروع به نگارش خاطرات خود در قالب یادداشت‌های روزانه کرد و آن را ۳۵سال، یعنی تا آخرین روز حیات خود ادامه داد. تا پاییز۱۴۰۱، دفتر نشر معارف انقلاب به‌عنوان ناشر رسمی آثار آقای هاشمی‌رفسنجانی ۱۹جلد از یادداشت‌های روزانه ایشان را تحت عنوان کارنامه و خاطرات هاشمی‌رفسنجانی منتشر کرده و برای هر جلد نیز نام و عنوانی متناسب با وقایع آن سال برگزیده است. آقای هاشمی در این ۱۹جلد به سبک خودشان وقایع‌نگاری روزهای انقلاب را کرده‌اند و خواننده با مرور رخدادهایی که به طور روزانه در خاطرات ایشان انعکاس داشته با اتفاقاتی که در آن برهه زمانی رخ داده، آشنا می‌شود اما دقت در مطالعه برخی از این یادداشت‌ها به‌تدریج علامت سوالی را درباره آنها در ذهن مخاطب تداعی می‌کند. علامت سوالی که البته گاهی با علامت تعجب هم همراه است!در کنار این موضوع، نقد و نظرهایی است که برخی از چهره‌های انقلاب نیز به این خاطرات داشته‌اند که بعضا در فضای گفتمانی جامعه بازخوردهای مختلفی داشته است. بی‌شک خاطرات هاشمی‌رفسنجانی یکی از منابع اصلی روز شمار انقلاب است اما نباید از این موضوع غافل شد که این مسأله روایتی شخصی از زاویه نگاه خود اوست و سوی دیگر این روایت بر همگان پوشیده مانده است. از این رو تامل روی  این خاطرات می‌تواند از وجوه دیگری تاریخ معاصر کشور را مورد بازخوانی قرار دهد که کتاب «تأملی در یادداشت‌های آقای هاشمی» به همین موضوع پرداخته و از این جهت می‌تواند فتح بابی برای بررسی دیگر نقطه نظرات باشد. کتاب «تأملی در یادداشت‌های آقای هاشمی» نگاهی نقادانه به مجموعه کارنامه و خاطرات هاشمی‌رفسنجانی ۱۳۷۸-۱۳۶۰ است.در این کتاب، یادداشت‌های آقای هاشمی از سال ۱۳۶۰ الی ۱۳۷۸ طی گفت‌وگویی چالشی با آقای رضایی مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.
رضایی در مقدمه این کتاب خاطرنشان ساخته ‌است: «طی این گفت‌وگوهای کش‌دار، درباره یادداشت‌های کوتاه و گویا، یادداشت‌های کوتاه و مبهم، یادداشت‌های صحیح و راه‌نما، یادداشت‌های ناصحیح و سردرگم‌کننده، یادداشت‌های گویای حال و قال خود، یادداشت‌های گویای حال و قال دیگران، یادداشت‌های خبری، یادداشت‌های تحلیلی، یادداشت‌های راحت‌الحلقوم، یادداشت‌های ثقیل‌الهضم، یادداشت‌های حاوی نکات مهم، یادداشت‌های حاوی نانوشته‌های مهم! و نیز درباره انواع و اقسام پانوشت‌های تعبیه شده در پای صفحات و ده‌ها نکته و موضوع و مسأله دیگر به بحث و گفت‌وگو پرداختیم. گاهی به نتیجه‌ای مشخص رسیدیم و گاهی نرسیدیم و نتیجه‌گیری را بر عهده خوانندگان گذاردیم. گاهی به‌صراحت مطلبی را گفتیم و گاهی به تلویح و اشاره از آن گذشتیم و...»
کتاب«تأملی در یادداشت‌های آقای هاشمی»توسط انتشارات شهیدکاظمی در ۹۹۲صفحه منتشرشده و در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.

منبع: روزنامه جام چم